Het Romeins DNA project

Op woensdag 25 februari 2015 om 20u komt Dr. Maarten Larmuseau uitleg geven over de resultaten van het Romeins DNA project in het Romeins Archeologisch Museum van Oudenburg. Wil je weten of je zelf een afstammeling bent, kom gerust luisteren. Het wordt een boeiende avond. Hierna de persmededeling:

Persbericht

Gen-iaal Vlaanderen

– Romeins DNA-project brengt genetische verschillen binnen Vlaanderen tijdens de late middeleeuwen in kaart

De voorbije jaren werd het DNA van honderden Vlaamse mannen onderzocht om het ‘genetisch erfgoed’ binnen Vlaamse gemeenten in kaart te brengen. Dit onderzoek gebeurde in het kader van het ‘Romeins DNA-project’, georganiseerd door de KU Leuven en Familiekunde Vlaanderen en in samenwerking met onderzoekers van Universiteit Gent en drie Vlaamse Gallo-Romeinse musea (Tongeren, Velzeke en Oudenburg). Internationaal is dit onderzoek het eerste project waarbij historische verschillen in genetische diversiteit tussen West-Europese steden en dorpen bestudeerd werden. Zes Vlaamse gemeenten waren geselecteerd binnen het wetenschappelijk onderzoek, namelijk Tongeren, Alken, Idegem, Velzeke, Snellegem en Oudenburg. Hierbij werden de Y-chromosomen geanalyseerd afkomstig van nu levende mannelijke nakomelingen van families die volgens archiefonderzoek in één van de geselecteerde gemeenten leefden tijdens de late middeleeuwen. De bekomen resultaten van het project, die nu gepubliceerd zijn in het vaktijdschrift Heredity, tonen aan dat er tijdens de late middeleeuwen duidelijke genetische verschillen bestonden tussen Vlaamse regio’s, maar niet tussen gemeenten uit eenzelfde regio. Hierbij werd verrassend meer genetische diversiteit geobserveerd in Vlaams Brabant en Limburg (met de hoogste diversiteit gemeten in Tongeren) dan in West- en Oost-Vlaanderen (met de laagste diversiteit in Oudenburg). Tijdens de late middeleeuwen waren er evenwel geen genetische verschillen tussen de geselecteerde gemeenten met een andere historische oorsprong (namelijk reeds bevolkt tijdens de Romeinse periode of pas sinds de vroege middeleeuwen). Uiteindelijk bleek ook dat de biologische verwantschap tussen de ‘authentieke’ familielijnen binnen de zes geselecteerde gemeenten opvallend laag was (significant niet hoger dan de gemiddelde verwantschap tussen families uit eenzelfde regio of zelfs uit gans Vlaanderen). Deze resultaten wijzen op een hoge graad van migratie tussen Vlaamse gemeenten in de tijd dat familienamen algemeen in gebruik raakten in de late middeleeuwen. Hierdoor biedt het ‘Romeins DNA-project’ voor het eerst inzichten in het Vlaams genetisch erfgoed, zowel voor academici van diverse disciplines als voor het grote publiek dat geïnteresseerd is in de eigen familiale afkomst en in streekgeschiedenis.

Wat?

Ieder van ons heeft in elk van zijn cellen een levend archiefdocument, namelijk het DNA, dat een uniek beeld kan geven over zowel de evolutie van de mens alsook over de geschiedenis van de eigen voorouders. Het ‘genetisch erfgoed’ van een groep mensen uit een continent, land, regio of zelfs dorp biedt hierdoor inzichten in de evolutie en in de geschiedenis van die bepaalde populatie.

Genetische diversiteit linken aan evolutionaire en geschiedkundige feiten is een zware klus. Gelukkig hebben genetici enkele ‘trucs’ om dit te realiseren. Eén van deze trucs is de studie van het mannelijk Y-chromosoom. Het Y-chromosoom is bij de mens het geslachtsbepalend chromosoom en wordt doorgegeven van vader op zoon. Doordat het maar door één ouder wordt doorgegeven, in tegenstelling tot de rest van het genoom is het een uniek stukje DNA. Bovendien is het Y-chromosoom (althans tot voor kort in België) gekoppeld aan de familienaam en kan men via genealogische gegevens in directe paternale lijn het traject van de Y-chromosomale variant van de DNA-donor in ruimte en tijd volgen sinds het gebruik van de erfelijke familienaam (in Vlaanderen vanaf de late middeleeuwen).

Het was echter onbekend of er in het verleden genetische verschillen aanwezig waren op het niveau van een dorp of stad in West-Europa. Een dorp of stad was vroeger vaak een kleine gemeenschap met een beperkt aantal paternale familienamen. Hierdoor zou het mogelijk zijn dat de specifieke oorsprong en geschiedenis van een dorp of stad een sterke invloed heeft gehad op de genetische varianten aanwezig in ‘authentieke’ families die al eeuwen resideren in datzelfde dorp of stad. De bijkomende vraag of de onderlinge biologische verwantschap tussen deze authentieke families gemiddeld hoger is dan de verwantschap met andere families uit een andere Vlaamse regio, was zonder wetenschappelijk onderzoek niet te beantwoorden.

Hoe?

In het kader van het Romeins DNA-project werd het genetisch erfgoed via Y-chromosomaal en genealogisch onderzoek geanalyseerd in zes Vlaamse gemeenten. Volgende steden en gemeenten werden geselecteerd: Oudenburg en Snellegem in West-Vlaanderen, Velzeke en Idegem in Oost-Vlaanderen, en Tongeren en Alken in Limburg. Deze koppels van gemeenten zijn geografisch gescheiden waarbij in elk koppel een gemeente geselecteerd werd die ten tijde van het Romeinse Rijk reeds een gekende continue en omvangrijke bewoningsdichtheid had – namelijk Oudenburg, Velzeke en Tongeren – alsook een gemeente die pas een aantoonbare continue bewoning kende sinds de vroege middeleeuwen – namelijk Snellegem, Idegem en Alken.

Voor elke geselecteerde gemeente in het Romeins DNA-project werd door vele vrijwilligers gezocht naar ongeveer 50 families die representatief waren voor de populatie ten tijde van de eerste noteringen van familienamen in die gemeente in de 14^de-16^de eeuw. De ‘authentieke’ families moesten hiervoor uiteraard aan diverse strenge criteria voldoen. Voor elke potentiële familie moest immers op basis van archiefdocumenten bewezen kunnen worden dat zij langs vaderlijke lijn afstammen van mannen die in de gemeente leefden sinds de eerste lijsten van familienamen die in de late middeleeuwen opgesteld werden.

De op voorhand zorgvuldig geselecteerde mannen werden uitgenodigd om via hun wangslijmvlies een DNA-staal af te staan tijdens drukbezochte staalname-avonden die plaatsvonden in o.a. het Gallo-Romeins Museum te Tongeren, het Romeins Archeologisch Museum te Oudenburg en het Provinciaal Archeologisch Museum te Velzeke in de periode 2012-2013. Op basis van deze staalnames werd voor iedere donor het Y-chromosoom geanalyseerd en met deze van andere donoren in het project vergeleken.

Resultaten

Om aan te tonen dat we inderdaad kunnen teruggaan in de tijd naar de late middeleeuwen via genetische informatie van levende personen, moest eerst aangetoond worden dat de link tussen het Y-chromosoom en de genealogie over de eeuwen heen wel stevig genoeg was. Er kon in het project worden vastgesteld dat de historische frequentie aan ‘koekoekskinderen’ echter voldoende laag was (1-2% per generatie) en dat de juridische vaders nagenoeg steeds overeenstemde met de biologische. Daarom kon de grote overeenkomst tussen juridische en biologische stambomen de doelstellingen van het Romeins DNA-project garanderen.

Er werden geen genetisch verschillen gevonden tussen gemeenten met ‘Romeinse’ wortels (Tongeren, Oudenburg en Velzeke) versus gemeenten die pas later tijdens de vroege middeleeuwen zijn bevolkt (Alken, Snellegem en Idegem). Wel waren de sterk duidelijke genetische verschillen tussen gemeenten identiek aan de eerder geobserveerde verschillen tussen Vlaamse regio’s, voornamelijk tussen West- en Oost-Vlaanderen versus Vlaams Brabant en Limburg. Veel meer genetische diversiteit werd waargenomen in Vlaams Brabant en Limburg (met de hoogste diversiteit in Tongeren) dan in West- en Oost-Vlaanderen (met de laagste diversiteit in Oudenburg). Dit was verrassend aangezien men steeds veronderstelde dat er in het verleden meer migraties langs de kust voorkwamen en dat er daardoor dicht bij de kust meer genetische diversiteit zou aanwezig zijn dan in het binnenland.

De biologische verwantschap tussen de authentieke familielijnen binnen de zes geselecteerde gemeenten was verrassend laag aangezien het beduidend niet hoger lag dan de gemiddelde verwantschap tussen families uit de rest van Vlaanderen. Dit wijst erop dat het in gebruik raken van familienamen in de Vlaamse dorpen en steden een langdurig proces is geweest en dat verschillende gebeurtenissen in die periode vermoedelijk gezorgd hebben voor een grote frequentie aan migratie zodat de verwantschap tussen de authentieke paternale lijnen dermate laag is. Een belangrijke potentiële migratie in de periode wanneer de eerste erfelijke familienamen werden aangenomen, is deze gekoppeld aan de pest of de Zwarte Dood.  In het midden van de 14^de eeuw eiste de pest van vele West-Europeanen het leven en joeg het vele anderen op de vlucht naar andere dorpen of steden.

Ten slotte zijn de resultaten ook reeds voor vele individuele amateurgenealogen interessant geweest om onverwachte verwantschap te vinden met andere deelnemers in het project en om hierdoor familiestambomen te verifiëren en aan te vullen. Aangezien de resultaten geschikt zijn voor zowel academici van diverse disciplines als voor het grote publiek dat geïnteresseerd is in de eigen familiale afkomst en in streekgeschiedenis, is dit project enig in zijn soort. Het is daarom een uitstekend voorbeeld van ‘citizen science’ waarbij burgers participeren in wetenschappelijk onderzoek.

Meer informatie:

Dr. Maarten Larmuseau

KU Leuven, Laboratorium van Forensische Genetica en Moleculaire Archeologie

Email: maarten.larmuseau@bio.kuleuven.be

Telefoon: +32 494397297

Wetenschappelijke bron met de resultaten van het Romeins DNA-project

Larmuseau Maarten HD, Boon Nele AM, Vanderheyden Nancy, Van Geystelen Anneleen, Larmuseau Hendrik FM, Matthys Koen, De Clercq Wim & Decorte Ronny (In druk) High Y-chromosomal diversity and low relatedness between paternal lineages on a communal scale in Western Europe during the surname establishment. Heredity.

Dankwoord

Dank aan alle honderden DNA-donors en tientallen vrijwillige medewerkers aan het Romeins DNA-project. Het Romeins DNA-project is mede tot stand gekomen dankzij de financiële ondersteuning van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek (FWO-Vlaanderen), Provincie Limburg, KU Leuven en de gemeente Jabbeke.